Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Αουσβιτς επιλέγονται «επιστάτες»: εβραίοι αιχμάλωτοι που ανταλλάσσουν τις υπηρεσίες τους (να γκρουπάρουν τους νέους κρατούμενους, να τους οδηγούν στους φούρνους, να κλέβουν τα πολύτιμά τους αντικείμενα και να τα παραδίδουν στους Γερμανούς, να σκουπίζουν τις στάχτες) και τη ψυχή τους στο διάβολο – για λίγους μήνες ζωής ακόμα. Ο Σαούλ είναι ένας τέτοιος, ένας «Sonderkommando». Είναι ισοπεδωμένος από τη φρίκη. Δουλεύει, σκοτώνει, καθαρίζει, κλείνοντας έξω από τη συνείδησή του την ενοχή και τον τρόμο. Ωσπου θα δει το πτώμα ενός αγοριού και θα πιστέψει ότι είναι ο γιος του. Και θα αγωνιστεί, ενάντια σε κάθε κανόνα και με το διαρκή φόβο της φρικιαστικής εκτέλεσης, να βρει έναν ραβίνο για να τον ψάλλει και να τον θάψει.
Ο Λάζλο Νέμες σκηνοθέτησε την ταινία-αποκάλυψη, όχι μόνο της χρονιάς. Αλλά της δεκαετίας. Βγαίνοντας από το Palais Des Festivals των Καννών όπου η ταινία έκανε την πρεμιέρα της όλοι κοιταζόμασταν μουδιασμένοι: δεν είχαμε ποτέ ξαναδεί κάτι τέτοιο. Πολλές ταινίες μάς έχουν αφηγηθεί τη φρίκη του Ολοκαυτώματος. Καμία όμως δεν μας έκανε να το ζήσουμε. Μία νύχτα, real time, κλειδωμένοι κι εμείς στο Αουσβιτς. Οχι, ο «Γιος του Σαούλ» είναι ένα φιλμ τόσο δυνατό αφηγηματικά, τεχνικά, εικαστικά και φιλοσοφικά που έγινε αυτόματα κλασικό.
Διαβάστε 5 πράγματα λοιπόν για την ταινία της δεκαετίας:
Ποιος είναι ο σκηνοθέτης. Ο Λάζλο Νέμες είναι Ούγγρος, 38 χρόνων και πρωτοεμφανιζόμενος σκηνοθέτης. Ναι, «Ο Γιος του Σαούλ» είναι η πρώτη του ταινία. Δούλεψε ως βοηθός δίπλα στον καλύτερο εν ζωή σκηνοθέτης της χώρας του, Μπέλα Ταρ ,στο σπονδυλωτό «Visions of Europe» και στον «Ανθρωπο από το Λονδίνο».
Ποιος είναι ο «Σαούλ»; Ο πρωταγωνιστής, Γκέζα Ρόριγκ, Ούγγρος επίσης, δεν είναι ηθοποιός, παρότι, επιλεκτικά, έχει παίξει σε ακόμα δυο ταινίες. Είναι φιλόσοφος και ποιητής. Στα 16 του αποβλήθηκε από το σχολείο λόγω «αντικομμουνιστικής δραστηριότητας», ίδρυσε ένα πανκ συγκρότημα, σπούδασε Φιλολογία στην Πολωνία, σινεμά στην Ουγγαρία, μετοίκησε στην Ιερουσαλήμ. Σήμερα, στα 48 του, ζει στη Νέα Υόρκη, όπου μελέτησε Εβραϊκή Θεολογία κι όπου, σταθερά, εκδίδει τα ποιήματά του. « Για να προετοιμαστώ βρήκα και διάβασα το «We Wept Without Tears», ένα βιβλίο 400 σελίδων που είναι μια συνέντευξη με 8 πρώην Ζόντερκομάντο, υπάρχουν μόνο 20 πια στον κόσμο. Αποφάσισαν να μιλήσουν μετά από δεκαετίες που δεν αποκάλυπταν ούτε στις οικογένειές τους τι έκαναν, από ντροπή και φόβο. Ομως καθώς μεγάλωναν κατάλαβαν τη σημασία του να επιτρέψουν στον κόσμο να μάθει. Υπήρχαν πολλοί μύθοι εκεί έξω. Αυτό το βιβλίο που είναι εκτός έκδοσης, δύσκολο να το βρεις, μου προσέφερε τα πάντα. Θυμάμαι κάθε λεπτομέρειεά του. Ονειρευόμουν μαζί του, ζούσα μαζί του. Μια φορά κάναμε έναν αυτοσχεδιασμό, δεν είχα πάρει ακόμα το ρόλο, δοκιμάζαμε και μου λένε, είσαι ένας Ζόντερκομάντο, περίγραψέ μας τη μέρα σου, τι κάνεις; Από τις 6 το πρωί ως τις 6 το απόγευμα, τι κάνεις; Μιλούσα για μιάμιση ώρα, γιατί είχα διαβάσει το βιβλίο κι ήξερα ακριβώς τι έκανα. Μιλούσα με μια εντελώς αποφορτισμένη, αυτόματη φωνή κι όταν τελείωσα τους κοίταξα κι όλοι έκλαιγαν. Το απόγευμα μου προσέφεραν το ρόλο.»
Γιατί η εικόνα έχει τόση δύναμη; Γιατί ο Νέμες και το συνεργείο του ορκίστηκαν να μην παραβιώσουν μία σειρά από κανόνες: δε θα κάνουν ένα «όμορφο» φιλμ, δε θα κάνουν ένα «γυαλιστερό» φιλμ, η κάμερα θα παραμένει πάνω στον ήρωα και θα τον ακολουθεί (αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να δούμε κάτι που δε βλέπει, μόνο το ακούμε και το φανταζόμαστε), θα «χτυπά με το ρυθμό της ταραχής του». Γυρίστηκε σε φιλμ 40 mm φιλμ, οι εξωτερικές σκηνές μόνο με φυσικό φως, 108 λεπτά, 85 σκηνές σε 28 μέρες. Ο Νέμες αγαπά τον Κιούμπρικ, ένας σκηνοθέτης που τον ενδιαφέρει ο χώρος, όχι να δείξει το πρόσωπο του τρόμου αλλά να το υποψιάσει. «Ξέραμε ότι αν δείχναμε αυτόν τον τρόμο κατά πρόσωπο, θα καταλήγαμε με λιγότερα, θα μειώναμε τη δύναμη του τρόμου. Ενώ αν χρησιμοποιούσαμε το θεατή ως μέσο, αν βασιζόμαστε στη δική του φαντασία, θα καταλήγαμε με κάτι πιο δυνατό. Γιατί τα αποσπασματικά κομμάτια θα συνέθεταν κάτι πιο αόριστο, ενώ η εικόνα το κάνει συγκεκριμένο. Για ν’αφηγηθείς μια τέτοια ιστορία, οφείλεις ν’ ακολουθήσεις κάποια ριζοσπαστική αισθητική. Είναι σημαντικό το πότε και πόση πληροφορία δίνεις στον θεατή. Είναι ένα τρομερά δυνατό εργαλείο…»
Ο ρόλος του ήχου. Δεν έχετε ξαναζήσει κάτι τέτοιο. Είναι ανατριχιαστικό. Αντιλαμβάνεσαι τον τρόμο, μέσα από το χάος – ορδές ανθρώπων που καταφθάνουν, μπαίνουν στους φούρνους και χτυπούν τις πόρτες, κραυγάζουν, κλαίνε. Πώς το έκανε αυτό ο Νέμες; Σχεδίαζε το χτίσιμο του sound design επί 5 μήνες. «Η εικόνα σού δείχνει μόνο κομμάτια, αλλά ο ήχος σού θυμίζει διαρκώς ότι υπάρχει και κάτι άλλο που δε βλέπεις. Το ζήτημα ήταν πώς αυτό να μη γίνει στην υπερβολή, να το κρατήσουμε ελεγχόμενο, αλλά ταυτόχρονα θέλαμε τη συνολική εμπειρία για τον θεατή. Ηταν μια μακριά και κουραστική διαδικασία, ακούγονται οκτώ γλώσσες στην ταινία, όλοι οι άνθρωποι που μιλούν, διαταγές, ένα χάος.»
Στίβεν Σπίλμπεργκ. Ο χολιγουντιανός σκηνοθέτης της «Λίστας του Σίντλερ» υποκλίθηκε στον Νέμες. Aποκάλεσε το «Γιο του Σαούλ» μία απαραίτητη ταινία για την συλλογική μνήμη. Ενα τέρας. Ενα απαραίτητο, σαφές, χρήσιμο, αθώο τέρας.
