Ακολουθώντας την περίφημη θεωρία των οικονομικών κύκλων του Νικολάι Κοντραντίεφ, η ανθρωπότητα ακριβώς πάνω στη φάση της αρχής του 6ου κύματος ανάπτυξης, μετά την κρίση που προηγήθηκε, έρχεται αντιμέτωπη με μία νέα κρίση. Αυτή που προκαλεί η έξαρση της πανδημίας του κορωνοϊού. Μια κρίση, η οποία αναμένεται ότι σταδιακά θα μετατραπεί από υγειονομική σε οικονομική, με ανυπολόγιστες ακόμη συνέπειες.
Το σίγουρο είναι ότι η επόμενη μέρα δεν θα είναι ίδια. Ο κόσμος, σε ό,τι αφορά στην οικονομία, δεν θα… γυρίζει όπως γύριζε μέχρι πρότινος. Κι αυτό δεν θα το προκαλέσει μονάχα η τωρινή παύση, που είναι σε εξέλιξη σε παγκόσμιο επίπεδο και προκαλεί τεράστιες ζημιές, οι οποίες θα χρειαστεί πολύς χρόνος για να αποκατασταθούν. Θα το προκαλέσουν και μια σειρά από συνήθειες που αρχίζουν να γεννιούνται αυτές τις ημέρες του εγκλεισμού μιας τεράστιας μερίδας του πληθυσμού σε ολόκληρο τον πλανήτη εντός σπιτιού.
Ο ίδιος ο εγκλεισμός κατ’ αρχάς έχει συνέπειες στην ψυχολογική διάθεση των ανθρώπων. Το ζήτημα είναι πώς θα βγούνε οι άνθρωποι, όλοι εμείς δηλαδή, από τα σπίτια τους. Ως γνωστόν, κινώ την οικονομία σημαίνει -πρωτίστως- ότι έχω καλή διάθεση. Καλή διάθεση να ξοδέψω, να διασκεδάσω, να ταξιδεύσω, να γλεντήσω, να ντυθώ ωραία, να περιποιηθώ τον εαυτό μου και τους οικείους μου. Θα υπάρχει τέτοια διάθεση αμέσως μετά τον εγκλεισμό; Όλοι οι έγκλειστοι αυτή τη στιγμή φοβούνται. Πρώτα για την υγεία τους, μετά για το τι τους ξημερώνει στον επαγγελματικό τους βίο σε μια αγορά που όλα δείχνουν ότι θα είναι διαλυμένη, και τέλος για τις περιουσίες τους και τα αποθεματικά τους. Επομένως, ποια θα είναι η διάθεσή τους μετά την τωρινή κατάσταση του εγκλεισμού;
Ο ιδιωτικός τομέας αυτή τη στιγμή κατά 80% τουλάχιστον έχει παύσει να λειτουργεί. Ταυτόχρονα, όμως, τα έξοδα τρέχουν. Οι οικονομικές ενέσεις από το κράτος είναι απλώς… ενέσεις. Δεν λύνουν μονίμως το πρόβλημα. Όταν ξεκινήσει να λειτουργεί ξανά η αγορά θα χρειαστούν εκ νέου κεφάλαια κίνησης. Ως τότε τα αποθεματικά των επιχειρηματιών θα έχουν “στεγνώσει”, καθώς όπως είπαμε τα έξοδα τρέχουν κι όσο δεν δουλεύει η αγορά. Ακόμη κι αν βρεθούν τα κεφάλαια κίνησης, ποιο θα είναι το χρονικό περιθώριο που θα χρειαστεί για να αρχίσει πάλι η καθημερινή οικονομία να παίρνει πάνω της, εφόσον η διάθεση των καταναλωτών δεν θα είναι στα καλύτερά της;
Αυτή τη στιγμή τα κράτη καταλαβαίνουν ότι η υπερ-παγκοσμιοποίηση δεν έφερε μόνο κάποια καλά (π.χ. στην τεχνολογία, στις μεταφορές και στη σύνδεση του κόσμου με κάθε τρόπο), αλλά έχει κι επιπτώσεις. Η λειτουργία της ανθρωπότητας ως ένα παγκόσμιο εργοστάσιο, στο οποίο κάθε χώρα λειτουργεί ως τομέας και παράγει συγκεκριμένα πράγματα, δεν ευνοεί καταστάσεις όπως η σημερινή. Τώρα παίζει σημαντικό ρόλο η αυτάρκεια των αγαθών και η εσωτερική παραγωγή όλων των ειδών (τουλάχιστον, των βασικών για τη διαβίωση). Αυτό σημαίνει ότι όλοι πλέον θα αρχίσουν και πάλι να κοιτάζουν “προς τα μέσα”, που συνεπάγεται εσωστρέφεια στην παραγωγή -χωρίς αυτό να είναι απαραίτητα κακό, αν γίνεται στο σωστό μέτρο.
Γίνεται αντιληπτό από όλους, πλέον, μικρούς και μεγάλους, σχετικούς και άσχετους, ότι η τεχνολογία παίζει καθοριστικό ρόλο στο σύγχρονο τρόπο ζωής, αν δεν θέλει κάποιος να απομονωθεί. Ο ηλεκτρονικός αναλφαβητισμός δημιουργεί προβλήματα -και μάλιστα σοβαρά. Όταν γίνεται αντιληπτό ότι το χρήμα (ως υλικό αντικείμενο) είναι βρώμικο και μεταφέρει τον “αόρατο εχθρό”, που μπορεί να σε σκοτώσει, το πλαστικό χρήμα, η ανέπαφη συναλλαγή με την κάρτα ή η πληρωμή μέσω διαδικτύου μπαίνει σε πρώτη προτεραιότητα. Δημιουργείται, δηλαδή, μια συνήθεια, που δύσκολα θα αλλάξει στο εγγύς μέλλον.
Αυτόματα, αυτό διευρύνει και μια άλλη αγορά, τη διαδικτυακή. Δεν ήταν άγνωστη, όμως, δεν την επέλεγαν όλοι. Πλέον, πολλοί τη μαθαίνουν και ενδέχεται να προστεθεί στις συνήθειές τους. Είναι μια σοβαρή αλλαγή στη ρουτίνα αυτή, που ζημιώνει κάποιους τομείς, όμως, ευνοεί κάποιους άλλους. Δείτε, για παράδειγμα, την εκπαίδευση. Σταμάτησαν εδώ και καιρό τα διά ζώσης μαθήματα σε σχολεία και πανεπιστήμια, ιδιωτικά και δημόσια, και πλέον λειτουργούν μόνο όσα εκπαιδευτικά ιδρύματα είχαν προβλέψει να λειτουργήσουν ή λειτουργούσαν ήδη εξ αποστάσεως τμήματα και μαθήματα. Αυτή είναι μια πολύ σοβαρή εξέλιξη κι αυτή τη στιγμή δημιουργούνται κάποια δεδομένα, τα οποία είτε δείχνουν τι έρχεται στο μέλλον, είτε ήρθαν για να φτιάξουν ένα νέο παρόν.
Μπορούμε να γράψουμε ένα κατεβατό ακόμη μεταλλάξεις, που έχει ήδη φέρει και θα φέρει ακόμη στο μέλλον στην παγκόσμια οικονομία ο κορωνοϊός. Ας σταθούμε, όμως, σε μια πολύ σοβαρή, που είναι ήδη μπροστά στα μάτια μας και αφορά στην υγεία. Ο νεοφιλελευθερισμός επιτάσσει ότι ο ιδιωτικός τομέας (κυρίως αυτός) μπορεί να λύσει κάθε πρόβλημα, ότι οι αγορές μπορούν να ρυθμίσουν από μόνες τους όλους τους τομείς της ζωής. Ο κορωνοϊός έδειξε πόσο λάθος είναι αυτή η σκέψη. Για το πόσο καλά οργανωμένο σύστημα υγείας έχει κάθε χώρα και κατά πόσο μπορεί να αντιμετωπίσει την πανδημία γίνεται όλη η συζήτηση. Διότι, καλές και χρήσιμες είναι οι αγορές, όμως, παν μέτρον άριστον. Κι αυτή η… συνήθεια της ίδιας της ζωής δεν αλλάζει!